लेखनाथ सिकारू,

काठमाडौं –विश्वभर अझै पनि १३ करोड ८० लाख बालबालिका श्रममा संलग्न रहेको अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन (ILO) र युनिसेफको प्रतिवेदनले देखाएको छ। यही सन्दर्भमा आज, जुन १२, विश्व बाल श्रम विरुद्धको दिवस नेपालसहित विभिन्न देशमा विविध कार्यक्रमसहित मनाइँदैछ।

यो दिवस २००२ देखि अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन (ILO) को अगुवाइमा मनाउन थालिएको हो। बाल श्रमको अन्त्यका लागि जनचेतना अभिवृद्धि र नीति निर्माणमा सहयोग पुर्‍याउने उद्देश्यले दिवस मनाइन्छ।

यस वर्षको नारा

“प्रगति स्पष्ट छ, तर अझै धेरै गर्न बाँकी छ: प्रयासहरूलाई तीव्र बनाऔं”
(“Progress is clear, but there’s more to do: Let’s speed up efforts”)

वैश्विक तथ्याङ्क झनै चिन्ताजनक

ILO र युनिसेफको पछिल्लो तथ्याङ्क अनुसार, विश्वमा करिब १३ करोड ८० लाख बालबालिका श्रममा संलग्न छन्।
तीमध्ये ५ करोड ४० लाख बालबालिका स्वास्थ्य, सुरक्षा वा मानसिक विकासमा प्रतिकूल असर पार्ने जोखिमयुक्त श्रममा छन्।

ILO का महानिर्देशक गिल्बर्ट एफ. हाउंग्बो भन्छन्:

“बालबालिकाको स्थान विद्यालय हो, श्रम होइन। जबसम्म अभिभावकहरूलाई मर्यादित रोजगारी दिइँदैन, तबसम्म बाल श्रम अन्त्य गर्न सकिँदैन।”

नेपालको सन्दर्भ

नेपालले सन् १९९० मै बाल अधिकार महासन्धिमा हस्ताक्षर गर्दै ऐक्यवद्धता जनाइसकेको छ। साथै, ILO का दुई प्रमुख महासन्धि—१३८ (न्यूनतम उमेर) र **१८२ (खराबतम श्रम उन्मूलन)**मा पनि नेपाल पक्षकार भइसकेको छ।

नेपालमा लागू बालबालिका सम्बन्धी ऐन, २०४८ अनुसार १६ वर्ष मुनिका बालबालिकालाई श्रममा लगाउनु गैरकानुनी मानिन्छ। तर व्यवहारमा भने, बाल श्रम अझै पनि विभिन्न क्षेत्रमा व्याप्त देखिन्छ।

हाल नेपालमा हरेक १० जना बाल श्रमिकमध्ये ७ जना कृषिमा संलग्न छन्।

बाल श्रमको परिभाषा

अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनका अनुसार, बाल श्रम भन्नाले त्यस्ता काम जनाइन्छन् जसले:

• बालबालिकालाई विद्यालय जानबाट रोक्छ,

• विद्यालय छोड्न बाध्य बनाउँछ,

• वा पढाइसँगै गाह्रो र हानिकारक काम गर्न बाध्य बनाउँछ।

युनिसेफको सन्देश

युनिसेफकी कार्यकारी निर्देशक क्याथरीन रसेल भन्छिन्:

“बच्चाहरू अझै पनि खानी, कलकारखाना र खेतबारीमा काम गर्न बाध्य छन्।
बाल श्रम अन्त्य गर्न कानूनी सुरक्षा, सामाजिक सुरक्षाको पहुँच, गुणस्तरीय शिक्षा, र वयस्क रोजगारीको अवसर अपरिहार्य छन्।”

निष्कर्ष

बाल श्रम विश्वव्यापी समस्या हो। यसको जड गरिबी मात्र होइन, गरिबी निम्त्याउने असमानता, वैश्विक पुँजीको एकाधिकार, र नवउदारवादी नीतिहरू हुन्।

श्रोतहरूको न्यायोचित वितरण, स्वदेशी उद्योगको विकास, प्रविधिको हस्तान्तरण, र मर्यादित रोजगारीको सिर्जना बिना बाल श्रम अन्त्य सम्भव छैन।

आजको यो दिवसले सबैलाई सचेत र संकल्पबद्ध भएर बालबालिकाको उज्ज्वल भविष्य सुनिश्चित गर्न संघर्ष गर्न प्रेरणा दिनुपर्ने समय आएको छ।